Sobański Michał h. Junosza (1755–1832), współzałożyciel Kompanii Czarnomorskiej, podstoli winnicki, konsyliarz bracławski konfederacji targowickiej, członek, a następnie prezes Komisji Sądowo-Edukacyjnej Gub. Wołyńskiej, Podolskiej i Kijowskiej. Był drugim synem Kajetana i Petroneli z Soleckich, bratem Mateusza (zob.).
S. zaczynał swoją karierę jako prawnik przy Tryb. Kor. Wg Eustachego Iwanowskiego, w młodości był w Lublinie dependentem przy patronie Feliksie Brzozowskim. Tu nabył dobrą znajomość prawa i rozeznanie w prowadzeniu interesów. Związany blisko z Protem Potockim, przy jego pomocy zaciągnął w l. siedemdziesiątych XVIII w. wielką pożyczkę w banku holenderskim i kupił od Wincentego Potockiego (wg R. Aftanazego w r. 1787) rozległe dobra w woj. bracławskim. W skład nabytków S-ego wchodziły miasteczka Obodówka i Ściana (Konstantynogród) oraz 17 sporych wiosek. Okoliczności tej transakcji nie są zupełnie jasne. Iwanowski podaje, że S. kupił te dobra «na imię ojca, aby braci do udziału fortuny dopuścić». Nie jest jednak wykluczone, że zarówno ojciec S-ego, jak i jego bracia odegrali jakąś rolę w całym tym przedsięwzięciu; dobra te zostały wymienione później w dziale, który przypadł S-emu jeszcze za życia ojca. Zdaniem Iwanowskiego, S. ułatwił również karierę swojemu byłemu pryncypałowi – F. Brzozowskiemu, którego sprowadził na Ukrainę i ożenił «choć podeszłego wiekiem z własną siostrą» (ślub przed r. 1779). Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, iż szwagrowie udzielali sobie wzajemnego wsparcia w interesach i wspólnie kładli podwaliny pod fortuny swoich rodzin.
Jako właściciel znacznych dóbr w woj. bracławskim, S. był ściśle związany ze sprawą utworzenia Kompanii Handlowej Polskiej, zwanej powszechnie Kompanią Czarnomorską, która poprzez nawiązanie kontaktów handlowych z Francją, miała ułatwić eksport płodów rolnych z Ukrainy przez porty czarnomorskie. Powstała ona z inicjatywy i pod patronatem Stanisława Augusta. Umowa i statut Kompanii Handlowej Polskiej zostały spisane 17 III 1783 w Winnicy w konwencie oo. dominikanów. Wśród 45 członków założycieli tej kompanii był także S., który 18 III 1783 podpisał „Ustawy Kompanii Handlowej Polskiej” z tytułem komornika granicznego bracławskiego. Zgodnie z przyjętym wówczas statutem spółki jej siedzibą miała być Winnica. Tu także znajdować się miały archiwum, kantor i kasa. Każda akcja miała mieć wartość 1 tys. dukatów, a każdy akcjonariusz miał prawo nabyć dziesięć takich akcji. W skład pierwszego zarządu kompanii wszedł S. wraz z Marcinem Grocholskim i Józefem Wincentym Platerem. W składzie zarządu pozostawał od 17 III do 1 VII 1783, gdyż początkowo przewidywano zmianę członków zarządu co dwa miesiące. Ponieważ kompania nie rozwijała się tak, jak przewidywali jej założyciele, na mocy umowy zawartej w Warszawie 5 I 1785 kierownictwo jej przeszło w ręce P. Potockiego, który przejął także cały kapitał spółki, wynoszący jedynie 15 tys. dukatów zamiast planowanych 40 tys.; S. nie zaprzestał jednak wówczas interesować się losami kompanii.
Dn. 30 V 1789 S. został wyznaczony uchwałą sejmową do «wynalezienia» ofiary dziesiątego grosza z dóbr ziemskich pow. bracławskiego. Występował wówczas z tytułem łowczego zwinogrodzkiego. Jeszcze t.r. lub najpóźniej w r.n. został mianowany podstolim winnickim po postąpieniu Onufrego Szczeniowskiego na podsędkostwo ziemskie bracławskie. W r. 1790 S. ożenił się z Wiktorią z Orłowskich; spowinowacił się wówczas z kilkoma znanymi rodami szlacheckimi i ugruntował swoją pozycję wśród zamożnych właścicieli ziemskich na kresach południowo-wschodnich. Dn. 29 VI 1791, po przyjęciu wysuniętego przez Hugona Kołłątaja projektu ułożenia kodeksu praw cywilnych i kryminalnych, został na sesji prow. kor. wybrany (spoza grona posłów) do deputacji kodyfikacyjnej jako przedstawiciel prow. małopolskiej. Dn. 8 X 1791 wybrano go nadto jako reprezentanta stanu rycerskiego z prow. małopolskiej do Asesorii Kor.
W przededniu sejmików lutowych 1792 r. S. należał do najbardziej zdeklarowanych przeciwników Konstytucji 3 maja w woj. bracławskim. Zgodnie z sugestiami A. Moszczeńskiego przyjęli oni przed sejmikiem taktykę przemilczenia Ustawy Rządowej. S. uczestniczył w obradach sejmiku winnickiego w dn. 14–23 II, pełniąc na nim funkcję jednego z asesorów. Wraz z niewielką grupą opozycjonistów bracławskich zwalczał wysunięty przez konstytucjonistów projekt uznania i uczczenia Konstytucji 3 maja. Pomimo protestów S-ego, jego brata Mateusza oraz kilku innych zdeklarowanych przeciwników Ustawy Rządowej, nastąpił jednak uroczysty akt zaprzysiężenia Konstytucji przez szlachtę bracławską. S. sprzeciwiał się wysuniętej przez marszałka sejmiku, oboźnego polnego kor. Jana Grocholskiego, propozycji, by wyłonić delegację dziękczynną do króla. Mimo to, delegaci ci zostali wybrani większością głosów. Malkontentom udało się jednak obalić dzieło sejmiku, bowiem asesor Ignacy Moszczeński, a za nim S. z bratem Mateuszem oraz Konstanty Zaliwski (czyli wszyscy opozycyjni asesorzy) podpisali wprawdzie laudum, ale zastrzegli, że nie legalizują «czynności pod zagajeniem JWKs. Czetwertyńskiego kasztelana bracławskiego», w tym aktu uznania Konstytucji 3 maja oraz wyłonienia delegacji do króla. Przeciwko oświadczeniu czterech asesorów manifestował 24 II 1792 marszałek sejmiku J. Grocholski. Sprawa sejmiku winnickiego weszła na wokandę obrad sejmowych. Z uwagi na fakt, że sejmik nie dokonał wszystkich czynności wyborczych, sejm postanowił zwołać sejmik ekstraordynaryjny dla całego woj. bracławskiego 16 IV 1792. W sejmiku tym nie uczestniczył. Dn. 6 VIII 1792 w Dubnie S., będąc już wówczas podstolim winnickim, został konsyliarzem bracławskim Konfederacji Generalnej zawiązanej w Targowicy i złożył przysięgę. Wszedł 29 X jako asesor w skład reaktywowanej przez Generalność targowicką asesorii. Dn. 13 V 1793 został powołany w skład dwunastoosobowej komisji sancytowej (pod przewodnictwem Fryderyka Moszyńskiego), która miała się zająć przygotowaniem ogólnego bilansu fortuny P. Potockiego i – później – stanowić sąd dla jego wierzycieli. S. nie uczestniczył jednak w inauguracji prac tej komisji, gdyż został jednym z sześciu delegatów szlachty gub. bracławskiej, która miała złożyć hołdy dziękczynne Katarzynie II z nowo przyłączonych do Rosji ziem. Jesienią 1793 delegaci trzech guberni (mińskiej, bracławskiej i zasławskiej) udali się do Petersburga, gdzie 6 (16) X zostali przyjęci na uroczystej audiencji przez imperatorową. Po powrocie do kraju S. włączył się aktywnie do prac związanych ze sprawą upadłości banku P. Potockiego: dn. 9 IX t.r. (st. st.) wszedł do trzyosobowego zarządu dóbr machnowieckich P. Potockiego. Został także wybrany (wraz z trzema innymi osobami) do administracji centralnej masy upadłościowej jego dóbr.
W swej rezydencji w Obodówce S. przebudował pałac; prace przy budynku ukończone zostały w r. 1800. Wokół pałacu założony został park krajobrazowy typu angielskiego, zaprojektowany przez Dionizego Miklera (Mac Clair). W r. 1808 nabył od Seweryna Potockiego rozległy klucz ładyżyński (miasto Ładyżyn z dziewięcioma wsiami).
Wciągnięty przez Tadeusza Czackiego, od początku S. związany był ściśle z założonym w r. 1805 gimnazjum wołyńskim w Krzemieńcu. Należał do gorliwych protektorów tej szkoły. Kiedy zaś ukazem carskim z 21 X 1807 (st. st.) zostały ustanowione komisje sądowo-edukacyjne na Litwie i Rusi, które miały się opiekować funduszami edukacyjnymi, pochodzącymi z majątków zniesionego zakonu jezuitów, S. został powołany (obok Filipa Olizara, Wacława Borejki i Aleksandra Chodkiewicza) na członka rzeczywistego wołyńskiej Komisji Sądowo-Edukacyjnej z siedzibą w Krzemieńcu (pierwszym prezesem tej komisji został wybrany przyjaciel S-ego – T. Czacki). Od tej pory S. często przebywał w Krzemieńcu, będąc jednym z najbardziej czynnych członków tamtejszej Komisji Sądowo-Edukacyjnej. Był także jednym z głównych animatorów życia towarzyskiego Krzemieńca, mieszkając tu wraz z całą rodziną. Jego piękne córki – Michalina i Antonina były obiektami westchnień i adoracji gimnazjalistów. Wraz z W. Borejką i innymi członkami komisji wołyńskiej był S. organizatorem tzw. kasyn uczniowskich, gdzie młodzież gimnazjalna «przywykała do więcej światowego znajdowania się w towarzystwie». S. wspierał finansowo gimnazjum krzemienieckie. Nie znajduje jednak potwierdzenia informacja Iwanowskiego, że oddał dom na drukarnię liceum krzemienieckiego. Zdaniem M. Rollego fundacji tej dokonał bowiem Filip Plater.
Po zgonie Czackiego, w lutym 1813, S. przejął większość jego obowiązków w komisji krzemienieckiej. Przyjaźnił się wówczas z F. Platerem, w którym widział kandydata na swego przyszłego zięcia; zdaniem Antoniego Andrzejowskiego, to dzięki zaleceniom S-ego oraz Czackiego, ks. Adam J. Czartoryski powierzył Platerowi urząd wizytatora szkół w gub. wołyńskiej. W r. 1814 S. zaangażował się w sprawę zwalczania projektu utworzenia gimnazjum w Winnicy; na sejmiku podolskim odwodził współobywateli od asygnowania pieniędzy na rzecz nowej szkoły, gdyż funduszami tymi dysponowałby Uniw. Wil., ponadto szkołę w Winnicy uważał za rywalkę uczelni krzemienieckiej i obawiał się, że mogłaby ona odciągnąć od niej pieniądze i zainteresowanie opinii publicznej. Rozgoryczony dyrektor szkoły w Winnicy Witold Marczyński stwierdził, że nie widział kraju, którego mieszkańców cechowałby podobny egoizm i partykularyzm. W grudniu 1814 Józef Drzewiecki pisał z Krzemieńca o ciężkiej chorobie S-ego, «który ledwie nie umarł», a 2 II 1815 w liście pisanym z Obodówki S. prosił A. J. Czartoryskiego o zwolnienie z zasiadania w komisji krzemienieckiej z powodu złego stanu zdrowia. W r. 1815 wraz z innymi członkami wołyńskiej Komisji Sądowo-Edukacyjnej opracował plan powołania izb administracyjnych (zwanych dozorczymi). Zgodnie z tymi planami członkowie komisji wołyńskiej chcieli odebrać uprawnienia administracyjne Uniw. Wil. i dokonać rozdziału funduszów edukacyjnych, dążąc do całkowitego uwolnienia się od wpływów uniwersyteckich i przejęcia pełnej kontroli nad szkolnictwem na ziemiach ruskich. W marcu 1817 S. zawiadamiał ks. Adama o swojej chorobie i zarazem o bezczynności pozostałych komisarzy oraz prosił, aby mianował nowych, proponując kandydatury Jana Tarnowskiego i Wincentego Gawrońskiego. W t.r. donosił księciu o złym stanie szkolnictwa na Podolu i konieczności zakładania nowych szkół. Ponowił także prośbę o mianowanie nowych komisarzy, wysuwając tym razem kandydatury Wacława Hańskiego i Janusza Sapiehy.
Wbrew obiegowej opinii, iż S. został mianowany prezesem wołyńskiej Komisji Sądowo-Edukacyjnej bezpośrednio po śmierci Czackiego, jego nominacja nastąpiła dopiero po śmierci następnego prezesa – F. Moszyńskiego. W r. 1813 rozważano jego kandydaturę, lecz zastrzeżenia wzbudzało stanowisko S-ego, obstającego przy uniezależnieniu się, zwłaszcza finansowym, komisji wołyńskiej od Uniw. Wil. Dn. 8 VI 1817 Romuald Stecki pisał z Krzemieńca do A. J. Czartoryskiego, iż w związku ze śmiercią Moszyńskiego, członkowie wołyńskiej Komisji Sądowo-Edukacyjnej proponują mianowanie S-ego na stanowisko jej prezesa. Kiedy w r. 1818 gimnazjum wołyńskie podniesiono decyzją ks. Adama do rangi liceum, S. wszedł do komisji, której Czartoryski zlecił ułożenie planu nauk. Wraz z bratem Hieronimem zobowiązał się również wspierać materialnie szkołę krzemieniecką. Obaj Sobańscy wpłacać mieli odtąd do kasy liceum po 300 rb rocznie. W r. 1818 został S. członkiem zawiązanego 20 IV t.r. Tow. Typograficznego Wileńskiego, którego celem było «upowszechniać gust czytania», szczególnie w języku polskim, a środkiem wspieranie druku książek polskich. Członkowie wykupywali akcje – po 100 rb każda. Towarzystwo przetrwało do r. 1822. Dn. 17 XI 1820 S. w liście z Krzemieńca dziękował Czartoryskiemu za mianowanie nowych komisarzy i za zaszczycenie go godnością prezesa komisji dozorczej wołyńskiej. Prosił o Order św. Anny dla F. Platera i Feliksa Czackiego. Już jednak 16 VI 1821 donosił księciu, że pragnie ustąpić ze stanowiska prezesa. Na swoje miejsce proponował Jana Feliksa Tarnowskiego. Dn. 4 XI 1821 ponownie pisał do księcia z Krzemieńca, prosząc o nagrodę dla członków komisji wołyńskiej. Borykając się z kłopotami zdrowotnymi, nie ustawał S. w zabiegach o dalszy rozwój szkół krzemienieckich. Dn. 11 XI 1821 przesłał księciu projekt założenia w Krzemieńcu szkoły agronomicznej i mianowania profesorem rolnictwa Michała Fryczyńskiego. Chciał także przenieść z Wilna do Krzemieńca wydawanie ksiąg elementarnych. W tym samym mniej więcej czasie przesłał ks. Adamowi projekt założenia w Krzemieńcu szkoły inżynierów. W r. 1821 wraz ze swoim zięciem Ludwikiem Giżyckim poręczył wypłacalność Wacława Rzewuskiego «Emira» i umożliwił mu w ten sposób sprowadzenie do Sawrania stada koni arabskich. W październiku 1822 S. oświadczył chęć ofiarowania 2 tys. złp. na pomnik Mikołaja Kopernika, którego wzniesienie zaproponowało Tow. Warszawskie Przyjaciół Nauk. Dn. 9 V 1823 S. przesłał ks. Czartoryskiemu z Obodówki świadectwo lekarskie w celu uzyskania zwolnienia ze służby.
W l.n. S. zajmował się głównie gospodarowaniem w swoich rozległych włościach i doglądaniem prywatnych interesów. Dn. 17 X 1829 sporządził testament, jako uzupełnienie do swojego pierwszego testamentu z 10 VI 1801. S. był jednym z najbogatszych obywateli Bracławszczyzny. W początkach l. dwudziestych XIX w. należały do niego następujące dobra: Obodówka, Cybulówka, Gordyjówka, Tatarówka i Trościeńczyk w pow. olhopolskim (razem 2 599 «dusz męskich»), Ściana i Klembówka w pow. jampolskim (1 048 «dusz męskich») oraz nabyty od Seweryna Potockiego klucz ładyżyński w pow. hajsyńskim, składający się z miasta Ładyżyn oraz wsi: Białousówka, Czetwertynówka, Futory Ładyżyńskie, Łukaszówka, Mańkówka, Mytkówka, Pałanka, Strułów i Ulanica, zamieszkałych łącznie przez 3 295 «dusz męskich», w sumie aż 6 942 «dusze męskie». S. wzorowo gospodarował w swoich majątkach. Płody rolne spławiał do portu w Odessie, gdzie posiadał własne magazyny wzniesione w r. 1827 w stylu włoskiego odrodzenia i składy towarów oraz bank komisowy. Wraz z bratem Mateuszem przyczynił się znacznie do rozwoju żeglugi w porcie odesskim. W r. 1822 wzniósł w Obodówce kościół murowany p. wezw. św. Michała Archanioła (wg W. Marczyńskiego kościół w Obodówce wzniesiono już w r. 1808). W Ładyżynie wystawił w r. 1823 murowany kościół paraf. p. wezw. Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny. Obie świątynie konsekrowane zostały jednak dopiero w r. 1850. W Odessie Sobańscy posiadali pałac.
S. cieszył się ogromnym uznaniem współczesnych; ceniono jego zasługi dla rozwoju oświaty na Rusi, wychowanie patriotyczne, jakie dał własnym synom i bratankom, synom Mateusza, ducha obywatelskiego i wzorowe gospodarowanie w rozległych dobrach. Bardzo przeżył uwięzienie starszego syna Ludwika oraz niewolę młodszego – Gotarda. Działalność patriotyczna obu synów i udział młodszego w powstaniu listopadowym pociągnęły za sobą konfiskatę części dóbr przez władze rosyjskie w r. 1830. S. do końca życia podejmował bezskuteczne starania o zwrot tych majątków. Zmarł w nocy z 2 na 3 IV 1832 w Obodówce. Jego długoletni przyjaciel, J. Drzewiecki zanotował wówczas w swoim pamiętniku: «Tak ukończył pracę człowiek, założyciel rodu swego, niezmordowany w swoich usiłowaniach, który przecież przeżył swe zabiegi, widział ruinę familii własnej i pod jej ciosem umierał, nie mogąc nawet ani jednemu z swych dzieci, które uszczęśliwił, dać błogosławieństwa swego». S. był odznaczony rosyjskim Orderem św. Anny I kl.
Z małżeństwa z Wiktorią z Orłowskich (zob. Sobańska Wiktoria) S. pozostawił synów: Ludwika (zob.), Gotarda (zob.) oraz Oktawiana, zmarłego młodo i bezżennie. Córkami S-ego były: Michalina, żona Ludwika Giżyckiego z Hrycowa, Antonina (zm. w Paryżu 1864), zamężna za Józefem Moszczeńskim, marszałkiem szlachty pow. humańskiego, oraz Idalia Adelajda (ur. 11 V 1808 w Warszawie, zm. w Belmoncie 8 I 1891), która 30 I 1825 poślubiła Ignacego Wilhelma Platera (1791–1854).
PSB (Mikler Dionizy); Słown. Geogr. (Czetwertynówka, Ładyżyn, Obodówka); Boniecki (Brzozowscy); Borkowski, Genealogie; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV 155; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857 s. 231 (dot. Kajetana Sobańskiego); Pułaski, Kronika, II; Uruski (Orłowscy); Żychliński, XII 147, XIX; Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu, W. 1986; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1991 X; Bieliński, Uniw. Wil., III; Bałtruszajtys G., Kompanie akcyjne w Polsce w drugiej połowie XVIII w. Z zagadnień początków prawa akcyjnego, „Czas. Prawno-Hist.” T. 11: 1959 s. 119–20, 122; Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, L. 1991 II (na s. 103, 118 oraz w indeksie błędnie jako W. Sobański); Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1794, W. 1993; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce w 1793 r., W. 1937; Kraushar A., Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (1800–1872), W.–Kr. 1904 V; Mądzik M., Powstanie i pierwsze lata działalności Kompanii Czarnomorskiej (1782–1785), „Roczn. Lub.” T. 21: 1979 s. 86, 87; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. [b.r.w.] I; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III (na s. 89 błędne informacje odnośnie sytuacji majątkowej S-ego); Rolle M., Tadeusz Czacki i Krzemieniec, Lw. 1913 s. 71, 87; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Wyd. 2, Kr. 1897; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Ł. 1994; – Andrzejowski A., Ramoty starego Detiuka o Wołyniu, Wyd. F. Rawita-Gawroński, Wil. 1921 II 82, 93–4, 196, 207, 217, III 10, 107; Baliński M., Pamiętnik o Janie Śniadeckim, Wil. 1865, 503, 565 I; Drzewiecki J., Pamiętniki […] spisane przez niego samego (1772–1802), tudzież reszty pamiętnika tegoż (1806–1857)…, Wyd. J.I. Kraszewski, Wil. 1858 s. 298, 379; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Rozmowy o Koronie Polskiej, Kr. 1873 I 602–3, II 355, 370; tenże, Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 258; Kaczkowski K., 1808–1831. Wspomnienia z papierów pozostałych po ś.p. […] generał sztabs-lekarzu wojsk polskich, Ułożył T. Oksza-Orzechowski, Lw. 1876 I 26; Kalendarz Domu Polskiego w Odessie na r. 1908, [b.m. i r.w.]; Lipski J., Archiwum Kuratorji Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; tenże, Materiały do dziejów szkolnictwa polskiego z rękopisów Muzeum XX. Czartoryskich i Biblioteki Popielów w Krakowie, Kr. 1923; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej, Wil. 1822–5 II 294, III 180–1, 199–200, 290, 305, 308; Olizar G., Pamiętniki […] 1798–1865, Z przedmową J. Leszczyca, Lw. 1892 s. 35–6; Summariusz Czynności Konfederacji Gen. Obojga Narodów od 11 IX 1792 w Brześciu Lit., I 74; Summariusz czynności Konfederacji targowickiej od 14 V 1792, nr 98; Vol. leg., IX 81, 313; – AGAD: Kamera Stanisława Augusta, III 72; B. Czart.: rkp. 886, 3474, Ew. 2063.
Zbigniew Anusik